Hiện nay, bệnh sán dây và ấu trùng sán lợn đã phân bố ở nhiều nơi trên thế giới, việc mắc bệnh liên quan đến tập quán ăn uống như ăn thịt lợn chưa nấu chín, rau sống rửa không kỹ,…

1. Thể bệnh

Ở người, tùy trường hợp nuốt phải trứng hay nang ấu trùng có thể mắc các thể bệnh như sau:

1.1. Bệnh ấu trùng sán lợn (Cysticercus cellulosae)

Người ăn hoặc nuốt phải trứng sán lợn nhiễm trong thức ăn, theo đường tiêu hóa, trứng vào dạ dày và nở ra ấu trùng. Khi đến ruột non, ấu trùng xuyên qua thành ống tiêu hóa vào máu và di chuyển đến ký sinh tại các cơ vân, não, mắt,…

Hình 1. Trứng sán dễ đi vào cơ thể người nếu ăn rau sống rửa không kỹ, thức ăn nấu chưa chín hoặc uống nước chưa đun sôi (Nguồn: sưu tầm).

Ấu trùng sán theo máu đến các cơ, mắt hay não của người và sẽ hóa nang. Nang sán chứa nước và một đầu sán cùng với đốt cổ sán lộn vào bên trong. Tùy thuộc vào vị trí ký sinh của nang sán mà có những biểu hiện khác nhau. Nếu nang sán nằm trong cơ sẽ thấy có những u nhỏ, chắc, kích thước khoảng 1 - 2 cm hoặc bằng hạt đỗ, hạt lạc, di động dễ, không ngứa, không đau; nếu nang sán nằm trong não, người bệnh có thể bị động kinh, liệt tay, chân hay liệt nửa người, nói ngọng, rối loạn trí nhớ hoặc đau đầu dữ dội; nếu nang sán nằm trong mắt có thể gây tăng nhãn áp, giảm thị lực hoặc mù.

Hình 2. Các vị trí nang sán ký sinh trong cơ thể người (cơ, não) (Nguồn: sưu tầm).

1.2. Bệnh sán trưởng thành ở ruột (Taenia solium)

Người bệnh ăn phải thịt lợn sống hay chưa chín có chứa các nang sán, khi đến dạ dày ấu trùng sán sẽ thoát nang và bám dính vào ruột non rồi phát triển thành sán dây trưởng thành. Sán dây trưởng thành phát triển dần bằng cách nảy chồi, sinh đốt mới từ cổ, tạo ra hàng ngàn đốt sán mới, mỗi đốt có khoảng 50.000 trứng, kéo dài chiều dài của sán trưởng thành lên tới 2 đến 12 mét, chúng ký sinh trong ruột non nhiều năm, cũng là nguồn lây nhiễm bệnh sán lợn.

Một số trường hợp người bệnh có sán trưởng thành ký sinh trong ruột, khi đốt sán già rụng, có thể đốt sán bị trào ngược lên dạ dày do phản ứng của nhu động ruột như khi bệnh nhân bị nôn ọe do say tàu, say xe, say sóng, phụ nữ có thai, sốt cao,... Tại đây dưới tác dụng của dịch tiêu hóa, trứng sán từ các đốt sán dây già được giải phóng ra. Khi xuống đến đoạn đầu của ruột non gọi là tá tràng thì ấu trùng sán trong trứng sán thoát ra, chui qua thành ruột vào hệ tuần hoàn, sau đó theo các mạch máu đi chu du khắp cơ thể rồi lại vào các cơ, các mô tế bào khác và phát triển thành nang ấu trùng sán. Khi đó, người bệnh mắc thêm bệnh ấu trùng sán lợn.

Hinh 3. Các nang ấu trùng sán hình hạt gạo trong thịt (lợn gạo). (Nguồn: sưu tầm)

Hình 4. Hình ký sinh trùng sán dây lợn trưởng thành (tên khoa học là Taenia solium).(Nguồn: sưu tầm)

Bệnh sán dây trưởng thành thường không biểu hiện triệu chứng rõ rệt như gây đau bụng, rối loạn tiêu hóa nhẹ. Triệu chứng chủ yếu là người bệnh thường xuyên có những cảm giác khó chịu, bứt rứt, có những đốt sán tự rụng theo phân ra ngoài, đốt sán là những đoạn nhỏ, dẹt, trắng ngà như xơ mít, đầu sán phẳng, một số trường hợp phát hiện thấy có trứng sán trong phân. 

Hình 5. Mẫu sán dây thu hồi tại Phòng khám bệnh Chuyên khoa Ký sinh trùng, Viện Sốt rét - Ký sinh trùng - Côn trùng TP. HCM.

2. Chẩn đoán bệnh

Đối với sán trưởng thành sống trong ruột thì ngoài các dấu hiệu lâm sàng như xuất hiện các triệu chứng đi ngoài ra đốt sán, rối loạn tiêu hóa, đau bụng kéo dài,… cần xét nghiệm phân tìm trứng sán vì các đốt sán già (có chứa trứng) sẽ theo phân thụ động ra ngoài.

Đối với ấu trùng sán gây bệnh ngoài ruột thì ngoài các triệu chứng lâm sàng tại các nơi ấu trùng ký sinh có thể làm xét nghiệm huyết thanh ELISA để phát hiện, tuy nhiên kết quả có thể dương tính chéo với các loại sán dây khác hoặc dương tính trên những đối tượng đã từng bị nhiễm bệnh sán dây lợn nên cần kết hợp nhiều yếu tố khác như yếu tố dịch tễ để chẩn đoán.

Theo khuyến cáo của Cục Y tế dự phòng, người dân không nên xét nghiệm sán lợn ồ ạt vì không phải trường hợp nào nhiễm ấu trùng sán lợn cũng gây bệnh, do vậy, việc xét nghiệm chỉ nên thực hiện khi có các triệu chứng nghi ngờ.

3. Phòng bệnh sán dây và ấu trùng sán lợn

Để chủ động phòng bệnh sán dây và ấu trùng sán lợn, Cục Y tế dự phòng (Bộ Y tế) khuyến cáo người dân:

-     Không ăn các thực phẩm sống như thịt lợn, nem chua, thịt lợn tái (nguy cơ nhiễm sán dây trưởng thành), rau sống không đảm bảo vệ sinh (nguy cơ mắc bệnh ấu trùng sán lợn);

-     Quản lý phân tươi, nhất là ở những vùng có người nhiễm sán dây lợn trưởng thành trong ruột. Sử dụng hố xí hợp vệ sinh, không nuôi lợn thả rông;

-     Người có sán trưởng thành trong ruột phải được điều trị, không phóng uế bừa bãi; 

-     Quản lý chặt chẽ tiêu chuẩn vệ sinh các lò mổ lợn. 

 Bích Phượng (tổng hợp).